قاعده ی لا ضرر 93/06/29

گفتیم ضرار در این آیه که از باب مفاعله است، بین الاثنینی نیست بلکه قائم به یک طرف است که همان شوهر می باشد که زن را بی حد و حساب طلاق می داد و هنگام تمام شدن عده رجوع می کرد.

آیه ی سوم: ﴿وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ (پدر) رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ﴾ (1)

شاهد در ﴿لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ﴾ است. ﴿لا تُضَارَّ﴾ را به دو گونه می توان خواند: به صیغه ی مجهول و به صیغه ی معلوم.

اگر مجهول باشد در واقع: لا تضارَر است و اگر معلوم باشد در واقع: لا تضارِر است. اگر مجهول باشد یعنی نباید مادر را به وسیله ی بچه متضرر کنند. یعنی شوهر گاه ممکن است بچه را از مادر بگیرد و به دایه بدهد و با این کار مادر را ناراحت کند. در این صورت، شوهر ضرر زننده است و مادر متضرر می باشد. همچنین آیه که می فرماید: ﴿وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ﴾ یعنی پدر هم نباید به واسطه ی فرزند مورد ضرر قرار گیرد به این گونه که مادر تصمیم بگیرد که به فرزند شیر ندهد تا پدر مجبور شود برای کودک دایه بگیرد.

اما اگر آن را معلوم بخوانیم، باء در ﴿بِوَلَدِها﴾ یعنی باید این گونه خواند لا تُضَارَّ والِدَةٌ وَلَدَها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ وَلَدَهِ. یعنی اولا نباید مادر بچه را شیر ندهد و بچه را متضرر کند. در این صورت، ضرر زننده مادر و متضرر فرزند می باشد. همچنین مولود له که پدر است نباید به فرزندش ضرر بزند به این گونه که بچه را از مادرش جدا کرده به دایه بدهد. در این صورت پدر، ضرر زننده و فرزند متضرر می باشد.

ص: 33

در هر دو صورت چه معلوم باشد و چه مجهول، ماده ی ضرار بین الاثنینی نیست و کسی که ضرر می زند فقط یک نفر است.

آیه ی چهارم: ﴿وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ وَ لا یُضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهیدٌ﴾ (1)

فعل ﴿لا یُضَارَّ﴾ در این آیه نیز می تواند به دو صورت معلوم و مجهول معنی شود.

اگر معلوم باشد معنایش این است که نویسنده و شاهد نباید ضرر بزند یعنی چیزی که فرد، اقرار نکرده است را بنویسد. در سابق افرادی که سواد نداشتند هنگام معامله یک فرد باسواد و شاهدی را پیدا می کردند که معامله را ثبت کند و بر آن شهادت دهد.

اگر هم مجهول باشد معنایش این است که کاتب و شهید نباید متضرر شوند یعنی فردی که به آنها احتیاج دارد نصف شب درب خانه ی آنها را نزند تا از آنها درخواست کتابت و یا شهادت کند.

در این آیه نیز ضرار قائم به طرف واحد است و بین الاثنینی نیست.

آیه ی پنجم: ﴿فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصی بِها أَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَار﴾ (2)

وقتی ترکه ی میّت را می خواهند قسمت کنند در ابتدا باید مال الوصیه و قرض او را کنار بگذارند و ما بقی را قسمت کنند. ولی وصیت میّت، نباید ضرر زننده باشد. مثلا ممکن است کسی وصیت کند که همه ی اموال من را وقف مسجد کنند.

ص: 34

در این آیه نیز ماده ی مفاعله قائم به طرف واحد است.

آیه ی ششم: ﴿وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْریقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ﴾ (1)

پیامبر اکرم می خواهد به جنگ تبوک برود ولی منافقین در مقابل مسجد قبا (ص)، مسجد دیگری ساختند و از ایشان خواستند که در آنجا دو رکعت نماز بخواند. جبرئیل نازل شد و به رسول خدا (ص) خبر داد که این مسجد قرار است پایگاهی علیه او و یارانش باشد.

در هر کشوری که دینی رسمیت دارد، در همان کشور می توان به نام دین علیه دین اقدام کرد. به هر حال ضرار در آیه ی فوق قائم به طرف واحد است.

آیه ی هفتم: ﴿أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ ﴾ (2)

این آیه دستور می دهد که آنها [ زنان مطلّقه] را هرجا که خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید؛ و به آنها زیان نرسانید تا آنها را در تنگنا قرار ندهید و مجبور به ترک منزل شوند مثلا مکانی در زیرزمین که نمناک و بدون نور است را برای سکونت به آنها ندهید و یا آنها را از نظر غذا در تنگنا قرار ندهید.

ضرار در این آیه نیز قائم به طرف واحد است.

تم الکلام فی المقام الاول که مربوط به ضرر و ضرار در قرآن بود.

ص: 35

المقام الثانی: الضرر و الضرار فی السنة

ضرر و ضرار در روایات بر چند قسم است:

القسم الاول: ضرر و ضراری که مربوط به جریان سمرة بن جندب است.

القسم الثانی: ضرر و ضراری که مربوط به غیر جریان فوق است.

اما القسم الاول: مرحوم مامقانی جریان سمره را در تنقیح الرجال خود آورده است و مرحوم آیت الله خوئ نیز در معجم رجال الحدیث خود به آن پرداخته است.

سمره انسان بسیار کثیفی بوده است و بهترین دلیل بر آن این است که رسول خدا (ص) تصمیم می گیرد درختی به او در بهشت بدهد ولی او قبول نمی کند. او سرنوشت بسیار بدی دارد به این گونه که در دوران زیاد بن ابیه استاندار کوفه بود و به گفته ی مرحوم مامقانی هشت هزار نفر را کشت و وقتی به او اعتراض کردند گفت: اگر بیش از این مقدار را هم بکشم ناراضی نیستم.

او بعدا رئیس لشکر عبید الله بود و مردم به جنگ علیه امام حسین علیه السلام در کربلا تشویق می کرد.

عجیب است که اهل سنت با این حال همه ی صحابه را عادل و پاکدامن می دانند.

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ سَمُرَةَ بْنَ جُنْدَبٍ کَانَ لَهُ عَذْقٌ (نخلی داشت) فِی حَائِطٍ (در بستانی) لِرَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ کَانَ مَنْزِلُ الْأَنْصَارِیِّ بِبَابِ الْبُسْتَانِ فَکَانَ یَمُرُّ بِهِ إِلَی نَخْلَتِهِ وَ لَا یَسْتَأْذِنُ فَکَلَّمَهُ الْأَنْصَارِیُّ أَنْ یَسْتَأْذِنَ إِذَا جَاءَ فَأَبَی سَمُرَةُ فَلَمَّا تَأَبَّی جَاءَ الْأَنْصَارِیُّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ص فَشَکَا إِلَیْهِ وَ خَبَّرَهُ الْخَبَرَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ خَبَّرَهُ بِقَوْلِ الْأَنْصَارِیِّ وَ مَا شَکَا وَ قَالَ إِذَا أَرَدْتَ الدُّخُولَ فَاسْتَأْذِنْ فَأَبَی فَلَمَّا أَبَی سَاوَمَهُ (رسول خدا (ص) با او شروع به چانه زدن کرد و مبلغ درخت را بالاتر برد تا سمره حاضر شود درخت را واگذار کند.) حَتَّی بَلَغَ بِهِ مِنَ الثَّمَنِ مَا شَاءَ اللَّهُ فَأَبَی أَنْ یَبِیعَ فَقَالَ لَکَ بِهَا عَذْقٌ یُمَدُّ لَکَ فِی الْجَنَّةِ فَأَبَی أَنْ یَقْبَلَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلْأَنْصَارِیِّ اذْهَبْ فَاقْلَعْهَا (درخت را بکند) وَ ارْمِ بِهَا إِلَیْهِ فَإِنَّهُ لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ (1)

ص: 36

این روایت موثقه است زیرا عبد الله بن بکیر فطحی مذهب بوده است.

این حدیث را ابو عبیده ی حذاء با تفاوتی نقل کرده است و در آن آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع کَانَ لِسَمُرَةَ بْنِ جُنْدَبٍ نَخْلَةٌ فِی حَائِطِ بَنِی فُلَانٍ ... ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَسُرُّکَ أَنْ یَکُونَ لَکَ عَذْقٌ فِی الْجَنَّةِ بِنَخْلَتِکَ قَالَ لَا قَالَ لَکَ ثَلَاثَةٌ قَالَ لَا قَالَ مَا أَرَاکَ یَا سَمُرَةُ إِلَّا مُضَارّاً اذْهَبْ یَا فُلَانُ فَاقْطَعْهَا وَ اضْرِبْ بِهَا وَجْهَهُ (1)

در این حدیث اگر عبارت مضار استفاده شده است و نه ضرر و ضرار.

دو راوی فوق هر دو یک جریان را از امام باقر علیه السلام نقل می کنند ولی با تفاوت.

کلینی نیز این روایت را از زراره نقل می کند:

عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع نَحْوَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّکَ رَجُلٌ مُضَارٌّ وَ لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ عَلَی مُؤْمِنٍ قَالَ ثُمَّ أَمَرَ بِهَا فَقُلِعَتْ (وَ رُمِیَ) بِهَا إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص انْطَلِقْ فَاغْرِسْهَا حَیْثُ شِئْتَ. (2)

ص: 37

در این حدیث هم واژه ی مضار آمده است و هم ضرر و ضرار این نشان می دهد که آنچه ابو عبیده داشت در اینجا نیز وجود دارد. البته در این روایت عبارت عَلَی مُؤْمِنٍ اضافه شده است. بنا بر این بر اساس این روایت دایره ی حدیث لا ضرر منحصر به مؤمن می باشد ولی اگر این قید را داخل ندانیم، اهل کتاب نیز داخل می شوند. (البته بعد این را بحث می کنیم که آیا در خصوص مسلمانان است یا اینکه عام می باشد.)

اهل سنت نیز این حدیث را نقل کرده اند و ابو داود آن را از امام باقر علیه السلام نقل می کند:

عن واصل مولی ابی عیینة قال سمعت ابا جعفر محمد بن علی یحدث عن سمرة بن جندب انه کانت له عضد من نخل فی حائط رجل من الانصار قال و مع الرجل اهله قال: فکان سمرة یدخل إلی نخله فیتأذی به و یشق علیه فطالب إلیه أن یبیعه فأبی فطلب إلیه أن یناقله (آن را با چیز دیگری عوض کند) فأبی فأتی النبی فذکر ذلک له فطلب إلیه النبی أن یبیعه فأبی فطلب إلیه أن یناقله فأبی قال: فهبه له و لک کذا وکذا أمرا رغبه فیه فأبی فقال: أنت مضار فقال رسول الله للأنصاری: اذهب فاقلع نخله.

اما قسم دوم که روایاتی است که ارتباطی به سمره ندارد.

این روایات در دو باب آمده است: روایاتی که مربوط به تقسیم آب بوده است. در عربستان که آب کم بود گاه افراد دام خود را به منطقه ای می بردند تا آب بخورد و صاحبان آب حاضر نمی شدند آب خود را در اختیار آنها بگذارند. رسول خدا (ص) در اینجا فرمود که کسی حق ندارد از فاضل آب چاهی ممانعت کند بلکه بعد از آنکه خودشان بهره گرفتند باید آن را در اختیار دیگران بگذارند و این به سبب قاعده ی لا ضرر و لا ضرار است. این روایات در وسائل در باب احیاء موات آمده است:

ص: 38

مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَضَی رَسُولُ اللَّهِ ص بَیْنَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فِی مَشَارِبِ النَّخْلِ أَنَّهُ لَا یُمْنَعُ نَفْعُ الشَّیْ ءِ (صحیح نَقع است که مراد همان آب اضافه ای است که بعد از مصرف اهل آن باقی می ماند.) وَ قَضَی بَیْنَ أَهْلِ الْبَادِیَةِ أَنَّهُ لَا یُمْنَعُ فَضْلُ مَاءٍ لِیُمْنَعَ فَضْلُ کَلَإٍ (یعنی به دام دیگران آب نمی دادند تا مبادا در آینده دام آنها در آن منطقه برای چریدن بیاید.) وَ قَالَ لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ. (1)

عُقبة بن خالد به ضم عین است هرچند مرحوم مامقانی می گوید که عَقَبة نیز خوانده شده است. او و عبادة بن صامت هر دو قضاوت های رسول خدا (ص) را جمع کرده اند ولی عقبة بن خالد قضاوت های حضرت را از طریق شیعه و عباده آنها را از طرق اهل سنت جمع کرده است.

در اینجا علماء بحث های مفصلی دارند که چاه هرچند شخصی است چرا مالک آن نمی تواند از دادن آن به دیگری خودداری کند که در جواب می گویند بعضی چیزها جنبه ی ملی دارد و چاه آب در بیابان از آن جمله است.

مورد دیگر باب شفعه است: دو نفر در زمین شریک هستند و یک نفر می خواهد سهم خود را به دیگری بفروشد، او بدون اجازه ی شریک خود نمی تواند چنین کند زیرا با این کار او را مجبور می کند که شریک با فردی شود که چه بسا با او هماهنگ نباشد. بلکه وقتی بین سهم دو شریک دیوارچینی شد و حد و مرز هر کدام مشخص شد، شریک می تواند سهم خود را مستقلا بفروشد.

ص: 39

ان شاء الله در جلسه ی بعد این را بحث می کنیم که رسول خدا (ص) در این احادیث فرمود: (فقال) یا (و قال). بین این دو از جهت نتیجه فرق است.